پیدایش یک حاشیۀ شهر بر پیکر کلان‌‌شهر مشهد: تحلیلی جامعه‌شناختی- اقتصادی از فرایند شکل‌گیری محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد

نوع مقاله : پژوهشی-مطالعه موردی

نویسندگان

• احمد رمضانی فرخد ¹
• حسین اکبری ²
• مجید فولادیان ³
• میثم موسایی ⁴

¹ دانشجوی دکتری جامعه شناسی و توسعه اقتصادی/ گروه علوم اجتماعی . دانشگاه فردوسی

² حسین اکبری. دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

³ گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد.

⁴ گروه علوم اجتماعی. دانشگاه تهران

https://doi.org/10.22067/jgusd.2022.72270.1098

چکیده

حاشیۀ شهر مشهد مجموعه‌ای از مراکز جمعیتی است که طی سال‌ها پیرامون کلان‌شهر مشهد گسترش یافته است و معضلات گوناگونی را برای کلان‌شهر مشهد پدید آورده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر با هدف بررسی جامعه­شناسی اقتصادی فرایند شکل­گیری و تدوام محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محلات حاشیه­نشین، با استفاده از رویکرد تفسیری و روش تحقیق کیفی و بر پایۀ مطالعه اسناد و مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختاریافته با 21 نفر از نخبگان، ساکنان و مطلعان از محلۀ قلعه‌خیابان انجام شده است. مصاحبه ها به روش نمونه گیری گلوله برفی و تا رسیدن به اشباع نظری انجام شده است. نتایج تحقیق استخراج 82 مقوله فرعی، 28 زیر مقوله و 10مقوله اصلی را نشان داد. نتایج نشان داد سیاست‌های دولت، سیاست‌های مدیریت شهری، سیاست‌های آستان قدس و وجود روستای قلعه خیابان بسترهای لازم جهت شکل گیری اولیه محله قلعه خیابان را آماده نموده است. در مراحل مختلف تاریخی و به‌‌دلیل تحولات و سیاست‌های اصلاحات ارضی، جنگ در افغانستان، سیاست‌های قلع مدیریت شهری و ادغام نشدن طردشدگان در اجتماع و اقتصاد شهر مشهد، باعث ایجاد و تقویت موج‌های مهاجرتی گروه‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف مانند افغان ها، چلوها، بلوچ ها، بیکاران و مطرودین شهری به محله قلعه خیابان شده و در کنار گسترش خشکسالی در سایر نواحی کشور، وجود گمنامی، وجود پیوندهای خویشاوندی با ساکنین یا مهاجرین پیشین و گسترش مشاغل غیررسمی و ایجاد یک زیست بوم اقتصادی ادغام نشده در اقتصاد شهری، موجب تداوم و تثبیت حاشیه‌نشینی و در نهایت شکل گیری یکی از مهمترین محلات حاشیه شهر مشهد شده است.

کلیدواژه‌ها

• تحقیق کیفی
• حاشیه‌نشینی
• شکل‌گیری
• شهر مشهد
• محلۀ قلعه‌خیابان

عنوان مقاله [English]

A marginal area on the body of Mashhad metropolis: A socioeconomic analysis of the formation process of the Qala-e-Khiaban Neighborhood in Mashhad

نویسندگان [English]

• ahmad Ramezani farokhad ¹
• Hossein Akbari ²
• Majid fouladiyan ³
• Meysam Mousaaei ⁴

¹ PhD Student in Sociology and Economic Development, Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

² Associate Professor of Sociology, Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

³ Associate Professor of Sociology, Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

⁴ Professor of Economics, Department of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran

چکیده [English]

The marginalized areas of Mashhad have experienced significant population growth over the years, creating various challenges for the metropolis. This study aims to conduct a socio-economic analysis of the formation and persistence of the Qala-e-Khiaban neighborhood, one of the city's most prominent marginalized areas.  Using an interpretive approach and qualitative research methods, including in-depth semi-structured interviews with 21 elites, residents, and informants from the Qala-e-Khiaban neighborhood, this research explored the factors contributing to the emergence and growth of this marginalized community. Data were collected using snowball sampling until theoretical saturation was reached. The research findings revealed 82 sub-subcategories, 28 secondary categories, and 10 main categories. The results revealed that government policies, urban management policies, the policies of Astan Quds, and the existence of the village of Qaleh-e-Khiaban provided the initial conditions for the neighborhood's formation. Subsequent historical developments, including land reforms, the Afghanistan war, urban clearance policies, and the exclusion of marginalized groups from the city's social and economic fabric, fueled the migration of various social and economic groups, such as Afghans, Chellos, Baloches, the unemployed, and urban outcasts to Qala-e-Khayban neighborhood. Along with the expansion of drought in other parts of the country, the existence of anonymity, kinship ties with previous residents or migrants, increasing informal employment, and the development of a segregated economic ecosystem within the urban fabric have led to the continuation and consolidation of marginalization, ultimately resulting in the formation of one of Mashhad's most significant peripheral neighborhoods.

کلیدواژه‌ها [English]

• Keywords: Qualitative research
• Marginalization
• Formation
• Mashhad
• Qala-e-Khayaban neighborhood. 

مراجع

1. احمدیان، م. ع. (1382). حاشیه­نشینی: ریشه­ها و راه‌حل­ها. اندیشۀ حوزه، (43 و 44)، 277-295.

2.    احمدی‌پور، ز. (1374). حاشیه‌نشینی در بخش مرکز شهر کرج. مجلۀ رشد آموزش جغرافیا، 38.

3. ارشاد، ف.، و حزباوی، ع. (1384). بررسی برخی انگیزه‌های تمایل به برون‌کوچی از شهر اهواز. مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، 6(2)، 107-120.
4. اساس شهر شرق، مهندسان مشاور. (1391). طرح تفصیلی شهرک شهید باهنر: مطالعات پیش‌نیاز تدوین الگوی توسعه، مشهد: طرح مطالعاتی شهرداری مشهد.

5.    اکبری، ا.، و قربانی، ا. (1399). بررسی و تحلیل دلایل حاشیه‌نشینی در شهرستان زاهدان (مورد مطالعه: مناطق شیرآباد و کریم آباد). نشریۀ علمی دانش انتظامی سیستان و بلوچستان، 11(36)، 41-57.

6. اکبری، ح. (1394). آسیب‌ها و نابهنجاری­های محلات شهر مشهد. مشهد: طرح پژوهشی شهرداری مشهد.
7. بهمنی، س.، و ملتفت، ح. (1399). مطالعۀ داده‌بنیاد پیدایش حاشیه­ها بر پیکر کلان‌شهر اهواز. فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، 2(3)، 86-114.
8. پیران، پ. (1373). آلونک­نشینی در ایران: دیدگاه‌های نظری. مجلۀ اطلاعات سیاسی-اقتصادی، 4، 94-101.
9. حسین‌زاده یزدی، س.، و یعقوبی، ع. (1399). بررسی علل و پیامدهای حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرهای کشور (بررسی موردی: حاشیه‌نشینی در کلان‌شهر مشهد). فصلنامۀ راهبرد توسعه، 64، 32-66.
10. رمضانی فرخد، ا. (1397). تحلیل جامعه‌شناختی علل ناکارآمدی سیاست‌های حاشیه‌زدایی در شهر مشهد و ارائۀ الگوی مداخلۀ کارآمد. مجلۀ راهبردی پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر.
11. زاهد زاهدانی، س. س. (1369). حاشیه­نشینی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
12. شریعت‌زاده، م. (1382). ساختارهای مورد نیاز جهت مهار و سازماندهی حاشیه­نشینی در ایران. مقالۀ ارائه‌شده در مجموعه‌ مقالات حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
13. شریفی پستچی، م.، جوان، ج.، شایان، ح.، و رهنما، م. ر. (1394). تحلیل علل جمعیت‌پذیری روستاهای حریم مادرشهرها با استفاده از تحلیل عاملی (مطالعۀ موردی: قلعه‌خیابان مشهد). مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4(1)، 15-28.
14. فاطمی امین، ز. (1397). تحلیل نهادی–ساختاری خروج نخبگان از کشور. رسالۀ دکتری جامعه‌شناسی،. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
15. فولادیان، م.، و رضایی بحرآباد، ح. (1398). نگاهی به آسیب­های اجتماعی و جرائم در حاشیه شهر مشهد و بررسی عوامل تسهیل­کنندۀ آن. جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران، 8(1)، 1-27.
16. محسنی، ر. ع. (1389). مسئلۀ حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی با تأکید بر توانمندسازی آن (مطالعۀ موردی: حاشیه نشینان شهر گرگان). فصلنامۀ علمی- پژوهشی جغرافیای انسانی، 2(4)، 133-152.
17. محمدپور، ا. (1392). روش تحقیق کیفی ضد روش 2. تهران: جامعه­شناسان.

18.     محمد، ع. ر.، و مطیعی لنگرودی، س. ح. (1387). ارتباطات مرکز و پیرامون شهر و روستا. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه پیام نور.

19. مرکز آمار ایران. (1335). کتاب سال آمار. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
20. مرکز آمار ایران. (1354). کتاب سال آمار. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
21. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.

22.     موحد، ع.، و ظریفی، ک. (1391). بررسی ابعاد اقتصادی/ اجتماعی و کالبدی هشت منطقۀ حاشیه‌نشین شهر. مشهد: اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.

23. مولوی، ع. ح. (بی‌تا). پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی (جلد اول). مشهد: ذیل خیابان.
24. نجف‌زاده، ع. (1388). اقلیت‌ها، اقوام و گروه­های مهاجر ساکن مشهد به انضمام گزارش­های یوسف خان هراتی. مشهد: طرح پژوهشی مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
25. نجف‌زاده، ع. (1392). گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون. مشهد: انتشارات مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.

 

26. M. J., Glazebrook, D., Jamshidiha, Gh. Mahmoudian, H., & Sadeghi, R. (2005). Return to Afghanistan? A study of Afghans living in Mashhad, Islamic Republic of Iran. Kabul: Afghanistan Research and Evaluation Unit.

27. Bühn, A., Schneider, F. (2011). Corruption and the shadow economy: Like oil and vinegar, like water and fire? International Tax and Public Finance, 19, 179-194.

• Clinard, M. B. (1966). Slum and community development. New York: The free Press.

29. Fegue, C. (2007). Informal settlements’ planning theories and policy making in sub-saharan Africa–from ‘site to ‘people’: A critical evaluation of operations ‘Murambatsvina’ and ‘Garikai’ in Zimbabwe. International Journal of Sustainable Development and Planning, 2(4), 445-460.
30. Johnson, Ch. (2004). Afghanistan. UK: Oxfam GB.
31. Schwarzer, R., Hahn, A., & Schröder, H. (1994). Social integration and social support in a life crisis: Effects of macrosocial change in East Germany. American Journal of Community Psychology, 22, 661-683.

32. Sen, A. (2000). Social exclusion: Concept, application, and security. Office of Environment and Social Development Asian Development Bank.33. Townsend, P. (1979). Poverty in United Kingdom: A survey of household resources and standards of living. England: Penguin Books Ltd, Middlesex.

• Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of Chengzhongcun(s). Geoforum, 42(4), 473-483.