بررسی عوامل مؤثر بر تحولات کالبدی- فضایی سکونتگاه‌های روستایی مجموعه شهری مشهد

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• مهدی جوانشیری ¹
• علی اکبر عنابستانی ²
• حمدالله سجاسی قیداری ³

¹ دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² استاد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³ استادیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/gusd.v6i2.75067

چکیده

امروزه آگاهی از ساختار کالبدی- فضایی روستاها و عوامل مؤثر بر تحول این ساختار، خصوصاً در پیرامون کلان‌شهرها ضرورت دارد و یکی از عوامل مهم تأثیرگذار در میزان موفقیت برنامه ریزان و طراحان شهری و روستایی است. ازاین‌رو در این تحقیق سعی شده است به شناخت و معرفی عوامل تأثیرگذار بر تحولات کالبدی-فضایی روستاهای مجموعه شهری مشهد پرداخته شود. روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی - تحلیلی و نوع آن ازنظر هدف، بنیادی است. برای جمع‌آوری اطلاعات از روش‌های‌ اسنادی و میدانی استفاده‌شده است. جامعه نمونه 28 روستای بالای 20 خانوار در مجموعه شهری مشهد می‌باشد که از طبقات مختلف جمعیتی و فواصل متفاوت با شهر مشهد انتخاب شدند. از مجموع 20083 خانوار در نقاط روستایی نمونه، با فرمول کوکران، حجم نمونه 377 خانوار به‌دست‌آمده این افراد با روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند. تبیین شاخص‌های مؤثر در تحولات کالبدی – فضایی سکونتگاه‌های روستایی با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP) (دیدگاه 32 کارشناس) و مدل آنتروپی شانون (دیدگاه روستاییان نمونه) انجام شد. با توجه به نتایج پژوهش مشخص شد که بعد هم‌جواری با کلان‌شهر مشهد با وزن 3556/0 و شاخص­های اقتصادی با وزن 457/0 و سیاسی– مدیریتی با وزن 2464/0 بیشترین و در مقابل شاخص­های محیطی کمترین تأثیر را در تحولات کالبدی سکونتگاه‌های روستایی مجموعه شهری مشهد داشته است. با توجه به نتایج همبستگی پیرسون تأثیر شاخص‌های مؤثر بر تحولات کالبدی- فضایی روستایی در محدوده حریم شهری مشهد و روستاهای نزدیک‌تر بیشتر بوده و به تغییر کارکردی این روستاها نیز منجر شده است.

کلیدواژه‌ها

• تحولات کالبدی-فضایی
• خصوصیات همسایگی
• سکونتگاه‌های روستایی
• عوامل درونی
• هم‌جواری با مشهد

20.1001.1.25383531.1398.6.2.2.4

عنوان مقاله [English]

Investigating the Factors Affecting the Physical-spatial Changes in Rural Settlements of MashhadUrban Complex

نویسندگان [English]

• Mahdi Javanshiri ¹
• Aliakbar Anabestani ²
• Hamdollah Sojasi Gheidari ³

¹ PhD in Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

² Professor of Geographyand Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

³ Assistant Professor of Geographyand Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

کلیدواژه‌ها [English]

• Physical-spatial changes
• ruralsettlements
• internalfactors
• Neighborhood Characteristics
• Proximity to Mashhad Metropolis

مراجع

• استعلاجی، ع.ر. و حسین زاده، ن. (1392). چالش‌های پدیده جهانی‌شدن در کشورهای درحال‌توسعه با تأکید بر ایران. فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 10(2)، 31-52.
• افراخته ح.، عزیزپور، ف. و زمانی م. (1394). پیوندهای کلان‌شهری و تحولات کالبدی- فضایی روستاهای پیرامون مطالعه موردی: دهستان محمدآباد کرج. مسکن و محیط روستا، 34(۱۵۰)، ۱۰۱-۱۲۰
• افراخته، ح. و حجی‌پور، م. (1392). خزش شهری و پیامدهای آن در توسعه پایدار روستایی. فصلنامه بین‌المللی انجمن جغرافیای ایران، 11(39)، 185-158.
• افشارنیا، ا. و میرزاده، س. ح. (1395). راهکارهای تعیین اندازه و سطح بهینه حریم شهرها در طرح‌ جامع شهرهای کمتر از 50 هزار نفر. فصلنامه مطالعات شهری، 5(20), 65-78.
• امیر انتخابی، ش. (1392). تحول کالبدی فضایی روستاهای ساحلی گیلان (مطالعه موردی: حوزه زیباکنار). فصلنامه برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، 2(4)، 122-113.
• آمار، ت. (1392). تحلیل تحولات کالبدی سکونتگاه‌های روستایی استان گیلان به­منظور تدوین الگوی توسعه کالبدی. فصلنامه برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، 2(4)، 72-60.
• بنیاد مسکن انقلاب اسلامی. ( 1386 ). راهنمای مطالعات کاربری زمین روستایی. تهران: نشر شریف.
• توکلی، ج.، رزلانسری، ا. (1395). تحلیل اثرات کالبدی و اقتصادی طرح‌های هادی روستایی مورد: روستاهای شهرستان کرمانشاه. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، ۵(۱6)، 160-141.
• حسینی حاصل، ص. (1389). بررسی تطبیقی روند تحولات کالبدی – فضایی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون کلان‌شهر تهران (پس از انقلاب اسلامی)با تأکید بر مجموعه‌های روستایی کهریزک و رودبار قصران. رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه شهید بهشتی.
• حیدری، ا.، رهنما، م. ر.، شکوهی، م. ا. و خوارزمی، ا. ع. (1395). تحلیل تحوّلات فضایی محیط‌زیست شهری در کلان‌شهر مشهد با استفاده از الگوی آینده‌پژوهی گام طبیعی. جغرافیا و پایداری محیط، 6(18)، 19-1.
• خواجه سروی، غ.ر.، طباخی ممقانی، ج. (1392). جهانی‌شدن سبک زندگی و تقاضای دگرگونی سیاسی. مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 4(10)، 160-131.
• خیرالدین، ر.، تقوایی، ع. ا. و ایمانی شاملو، ج. (1392). تحلیل تحولات فضایی کلان‌شهرها در ارتباط با تغییرات قیمت نفت در ایران (نمونه موردمطالعه: کلان‌شهر تبریز). انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، 2(6)، 36-17.
• دولتی، غ. (1383). نقش تعاملات روستا-شهری در تحولات کالبدی- فضایی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون کلان‌شهر کرج. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) - دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
• ذکاوت، ک. (1390) جایگاه سازمان فضایی در طراحی شهری. نشریه صفه، 21(54)، 122-107.
• رحمانی، آ.، نظری و. ا. و طاهرخانی، ر. (1395). بررسی کیفیت محیط شهری و تأثیر آن در ارتقاء میزان رضایتمندی شهروندان (نمونه موردی: شهر رودهن). پژوهش اجتماعی، 9 (33)، 154-135.
• رحمانی، ب.، سعیدی راد، م. و جلالی، م. (1395). تحولات ساختاری –کارکردی مسکن سکونتگاه‌های روستایی پیرامون شهر اشترینان. فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، 8(28)، 171-147.
• روستایی، ش.، علی اکبری، ا. و حسین زاده، ر. (1395). بررسی عوامل کلیدی تأثیرگذار بر رشد شهرهای بزرگ (مورد مطالعه: شهر ارومیه). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 7(26)، 74-53.
• زیاری، ک. ا. (1382). تأثیر فرهنگ در ساخت شهر (با تأکید بر فرهنگ اسلامی). جغرافیا و توسعه، 1(2)، 108-95.
• زیاری، ک. ا. (1392). اصول و روش‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای. ناشر: دانشگاه تهران.
• سجاسی قیداری، ح.ا.، صادقلو، ط. و شهدادی، ع. (1394). اثرات جهانی‌شدن بر تغییرات سبک زندگی در نواحی روستایی. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 7(4)، 188 – 153.
• سراقی، ع.، ابوالفتحی، د. و ملکی ح. (1388). فرآیند جهانی‌شدن و تأثیر آن بر روند شهرنشینی در کلان‌شهرهای کشورهای درحال‌توسعه (نمونه موردی: کلان‌شهر تهران). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی)،10(13)، 172-139.
• سرتیپی پور م. (1392). مروری بر تحولات بهسازی مسکن روستایی و چشم‌انداز آتی. مسکن و محیط روستا، 31(۱۴۰)، ۳-۱۲
• سعیدی، ع. (1377). مبانی جغرافیای روستایی ایران. تهران: انتشارات سمت، چاپ اول.
• سعیدی، ع. و حسینی حاصل، ص. (1378). جایگاه مطالعات مکان‌یابی در انتظام شبکه سلسله مراتبی سکونتگاه‌های روستایی کشور. مجموعه مقالات پژوهش‌ها و قابلیت‌های علم جغرافیا در عرصه سازندگی، موسسه جغرافیا، تهران، صص 185- 193.
• سعیدی، ع. و سلطانی، ر. (1383). نقش پیوندهای کلان‌شهری در تحول کالبدی – فضایی روستاهای پیرامونی، نمونه: روستاهای حصار در حوزه کلان‌شهر مشهد. مجله جغرافیا،  2(3)، 49-35.
• سعیدی، ع.، رحمانی فضلی، ع. ر. و احمدی، م. (1393). الحاق شهری سکونتگاه‌های روستایی پیرامون شهر زنجان (مورد روستاهای سایان و گاوازنگ). مسکن و محیط روستا، 33(145)، 16-3.
• سعیدی، ع. و حسینی حاصل، ص. (1386). ادغام کلان‌شهری سکونتگاه‌های روستایی با نگاهی به کلان‌شهر تهران و پیرامون. جغرافیا (نشریه انجمن جغرافیایی ایران)، 5(12 و 13)، 18-7.
• شفیعی ثابت، ن. (1393). خزش کلان‌شهر تهران و ناپایداری کشاورزی روستاهای پیرامونی. آمایش محیط، 7(24)، 145-162.
• شمس، م.، صفاری راد، ع. و قاسمی، ا. (1394). تأثیرات جهانی‌شدن بر ساختار کالبدی شهرهای اسلامی (نمونه موردی: کلان‌شهر اصفهان). فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5(17)، 134-119.
• صیدایی، س. ا. و احمدی شاپورآبادی، م.ع. (1391). تحلیل الگوهای فضایی – اجتماعی مساکن روستایی و عوامل مؤثر بر آن در استان قم. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 23(4)، 57-78.
•  طاهرخانی، م. (1383). اثرهای جهانی‌شدن بر جوامع روستایی(شواهد و تجارب). مجموعه مقالات کنگره توسعه روستایی؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران.
• عباس زادگان، م.، مختار زاده، ص. و بیدرام، ر. (1391). تحلیل ارتباط میان ساختار فضایی و توسعه‌یافتگی محلات شهری به روش چیدمان فضا (مطالعه موردی: شهر مشهد). مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4(14)، 43-62.
• عزیزپور، ف. (۱۳۹۵). مدرنیته و تحول کالبدی ـ فضایی سکونتگاه‌های روستایی ایران. مسکن و محیط روستا، ۳۵(۱۵۵)، ۳۷-۵۰.
• عنابستانی، ع. ا. (۱۳۸۸). ارزیابی اثرات کالبدی اجرای طرح‌های هادی روستایی (مطالعه مورد: روستاهای غرب خراسان رضوی). اولین کنفرانس ملی مسکن و توسعه کالبدی روستا، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
• عنابستانی، ع. ا. و جوانشیری، م. (۱۳۹۶). تأثیر کلان‌شهر مشهد بر تحولات کالبدی فضایی روستاهای پیرامونی. اولین کنفرانس بین‌المللی و هشتمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، مشهد، شورای اسلامی شهر مشهد- دانشگاه فردوسی مشهد- شهرداری و مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
• عنابستانی، ع. ا. و عنابستانی، ز. (1389). راهبردهای کالبدی کنترل حاشیه‌نشینی در شهر سبزوار. فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 1(1)، 65-84.
• عنابستانی، ع. ا. و وزیری، س. (1390). تحلیل آثار اجتماعی، اقتصادی و کالبدی ICT در توسعه نواحی روستایی (مطالعه موردی: شهرستان گرگان). پژوهش‌های روستایی، 2(5)، 187-213.
• عنابستانی، ع.ا.، آمار، ت. و کاویانی، س. (1395). تأثیر سبک معماری خانه‌های دوم بر توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی. مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی (چشم‌انداز جغرافیایی در مطالعات انسانی), 11(34)، 33-52.
• عینالی، ج.، رابط، ع.ر. و رفیعی، ث. (1394). نقش مقاوم‌سازی مسکن روستایی در بهبود کیفیت زندگی ساکنین، مطالعه موردی: دهستان سجاسرود- شهرستان خدابنده. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 5(17)، 98-83.
• قدمی، م.، یوسفیان، پ. (1393). ‌‌‌‌تحلیلی بر تغییرات ساختار فضایی شهر اصفهان با گریزی بر آلودگی هوا. فصلنامه ساختار و کارکرد شهری، 2(8)، 63-86.
• قراگوزلو، ه.، عیسی لو، ع. ا. و گراوند، ف. (1393). ارزیابی اثرات کالبدی- فضایی جابه‌جایی در سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: دهستان ملاوی، شهرستان پلدختر). فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 3(16)، 125-136.
• لاله پور، م. و سرور، ه. (1393). بررسی نقش نظام مدیریت و برنامه‌ریزی در سازمان‌دهی فضایی جمعیت و فعالیت در منطقه کلان‌شهری تهران. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، 4(11)، 105-126.
• لطفی نیا، م.ت. (۱۳۹۴). نقش خانه‌های گردشگری بر تحولات کالبدی روستایی شهرستان رودسر. دومین کنفرانس بین‌المللی یافته‌های نوین در علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط‌زیست، تهران، انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین
• معروفی، ا. و رهنما، م.ر. (1393). تحلیل و بررسی سناریوهای توسعه فضایی – کالبدی شهر بوکان. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 18(3)، 125-146.
• منتظری، م.، جهانشاهلو، ل. و ماجدی ح. (1396). تحولات ساختار کالبدی- فضایی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن. مطالعات محیطی هفت حصار، 6(۲۱)، ۲۷-۴۲.
• منشی‌زاده، ر.ا. و صادقی، م. (1389). تحولات فضایی روستاهای پیرامون شهر با تأکید بر تعامل روستا– شهری (مورد: روستاهای پیرامون شهر نورآباد ممسنی). مجله چشم‌انداز جغرافیایی، 5(12)، 116.
• مهدوی، م. و شمس‌الدینی، ع. (1392). تحلیلی بر نقش توانمندی‌های محیطی در توسعه پایدار نواحی روستایی (موردمطالعه: بخش مرکزی شهرستان رستم). جغرافیایی سرزمین، 10(3 )، 21-38.
• مهندسان مشاور فرنهاد. (1384). طرح ناحیه مشهد و تعیین محدوده مجموعه شهری مشهد. وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی خراسان رضوی.
• نجارزاده، م. (1391). تطبیق نظریات جهانی‌شدن فرهنگ‌ در روستاها بر اساس شاخص‌های سبک زندگی مطالعه موردی: دهستان براآن جنوبی شهرستان اصفهان. پژوهش‌های روستایی، 3(12), 161-188.
• نعیمی، ک. و پورمحمدی، م.ر. (1395). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده سکونتگاه‌های فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آینده‌پژوهی. فصلنامه مطالعات شهری، 5(20)، 53-64.
• وارثی ح.ر.، زنگی‌آبادی ع. و وفایی، ا. (1392). تحلیلی بر فرایندهای تحول فرم کالبدی بافت قدیم شهر کاشان. فضای جغرافیایی، 13(۴۱)، ۲۰۳-۲۱۹.

 

• Batisani, N., & Yarnal, B. (2009). Urban expansion in Centre County, Pennsylvania: Spatial dynamics and landscape transformations. Applied Geography, 29(2), 235-249.‏
• Cetin, M., & Demİrel, H. (2010). Modelling and simulation of urban dynamics. Fresenius Environmental Bulletin, 19(10a), 2348-2353.‏
• Douglass, M. (1998). A regional network strategy for reciprocal rural-urban linkages: an agenda for policy research with reference to Indonesia. Third World Planning Review, 20(1), 1-34.‏
• Dubovyk, O., Sliuzas, R., & Flacke, J. (2010). Spatio-temporal analysis of ISs development: A case study of Istanbul, Turkey.‏(Unpublished doctoral dissertation). University of Twente, Netherlands.‏
• Fang, S., Gertner, G. Z., Sun, Z., & Anderson, A. A. (2005). The impact of interactions in spatial simulation of the dynamics of urban sprawl. Landscape and Urban Planning, 73(4), 294-306.‏
• Hill, B. (2005). The new rural economy: Change, dynamism and government policy.‏ England: The Institute of Economic Affairs.
• Hu, Z., & Lo, C. P. (2007). Modeling urban growth in Atlanta using logistic regression. Computers, Environment and Urban Systems, 31(6), 667-688.‏
• Huang, B., Zhang, L., & Wu, B. (2009). Spatiotemporal analysis of rural–urban land conversion. International Journal of Geographical Information Science, 23(3), 379-398.‏
• Shamsuddin, S., & Yaakup, A. (2007). Predicting and simulating future landuse pattern: A case study of Seremban district. Journal Alam Bina, 9, 64-77.‏
• Šliužas, R. V. (2004). Managing informal settlements: A study using geo-information in Dar es Salaam. (Unpublished master’s thesis). University of Utrecht, Utrecht, Tanzania.‏
• Wiedmann, F., Salama, A. M., & Thierstein, A. (2012). Urban evolution of the city of Doha: An investigation into the impact of economic transformations on urban structures. METU Journal of the Faculty of Architecture, 29(2), 35-61.‏
• Xie, C., Huang, B., Claramunt, C., & Chandramouli, C. (2009, June). Spatial logistic regression and GIS to model rural-urban land conversion. In Proceedings of PROCESSUS Second International Colloquium on the Behavioural Foundations of Integrated Land-use and Transportation Models: frameworks, models and applications (pp. 12-15). University of Toronto, Toronto, Canada.‏
• Yamauchi, T., Umezaki, M., & Ohtsuka, R. (2001). Influence of urbanisation on physical activity and dietary changes in Huli-speaking population: A comparative study of village dwellers and migrants in urban settlements. The British Journal of Nutrition, 85(1), 65-73.‏
• Yin, Z. Y., Stewart, D. J., Bullard, S., & MacLachlan, J. T. (2005). Changes in urban built-up surface and population distribution patterns during 1986–1999: A case study of Cairo, Egypt. Computers, Environment and Urban Systems, 29(5), 595-616.‏