تحلیل وضعیت محیط زیست شهر مشهد با مدل DPSIR

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

• روح اله اسدی

دانشگاه فردوسی مشهد

https://doi.org/10.22067/jgusd.2022.46831.0

چکیده

تخریب محیط زیست طبیعی و انسانی در نتیجه‌ی افزایش جمعیت، صنعتی‌شدن و توسعه شهرها، در حال حاضر به چالشی بزرگ برای شهرها به ویژه کلانشهرها تبدیل شده، و شهرها را به مرکز توجه سیاست‌های زیست‌محیطی تبدیل نموده‌ است. با توجه به این که کلان‌شهر مشهد از انواع آلودگی‌ها و مشکلات زیست‌محیطی رنج می‌برد، آغاز هر اقدام مدبرانه برای ساماندهی به این وضعیت و حل آن‌ها، از راه شناخت محرک‌های پیدا و پنهان پدیدآورنده این وضعیت و مکانیسم اثرگذاری آنها می‌گذرد. از این رو، هدف این مقاله آن است که با مدل DPSIR، به عنوان یکی از مدل‌های مطرح به منظور  تحلیل علی ـ معلولی محیط زیست، وضعیت شهر مشهد را مورد بررسی قرار دهد. جامعه آماری، شهر مشهد بر اساس هفت بعد مورد مطالعه در سند توسعه محیط‌ زیست شهر مشهد (1396) انتخاب شده است. پس از شناسایی عوامل  DPSIRدر هر بعد، از نظر 14 تن از خبرگان استفاده شده و با اهمیت‌ترین و اثرگذارترین عوامل تلفیق شده مشخص گردیده و سپس بر اساس عوامل نهایی شده، تحلیل علی ـ معلولی انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد که گسترش شهرنشینی، رشد جمعیت شهری، مهاجرت و حاشیه‌نشینی، رشد و توسعه صنعتی؛ سبک زندگی و گرایش به رفاه بیشتر؛ رشد سریع فناوری؛ تغییر اقلیم و نبود مدیریت یکپارچه شهری و زیست‌محیطی مهمترین نیروهای محرکه‌ای هستند که در یک سلسله روابط علی ـ معلولی به روند فشار، وضعیت، اثر و در نهایت پاسخ‌هایی منجر شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

• محیط‍‌ زیست
• شهر مشهد
• مدل DPSIR

عنوان مقاله [English]

Analysis of the Environmental State of Mashhad City using DPSIR Model

چکیده [English]

Destruction of the natural and human environment as a result of population growth, industrialization, and the development of cities has now become a big challenge for cities, especially metropolises, and has turned cities into the focus of environmental policies. Considering that the metropolis of Mashhad suffers from all kinds of pollution and environmental problems, any appropriate action to manage this situation and solve the problems would be based on the recognition of visible and hidden triggers that cause the situation and their effective mechanism. This study aimed to explore the situation of Mashhad city using DPSIR model as one of the proposed models for environmental cause-effect analysis. The statistical population of the study is Mashhad city based on seven dimensions studied in the environmental development document of Mashhad city (2016). After identifying DPSIR factors for each dimension, the most important and effective factors were identified, and then based on the finalized factors, cause-effect analysis was performed. The results showed that the expansion of urbanization, urban population growth, migration and marginalization, industrial growth and development, lifestyle and tendency towards greater well-being, rapid development of technology, climate change, and the lack of integrated urban and environmental management are the most important driving forces that have led to responses in a series of cause-effect relationships.

کلیدواژه‌ها [English]

• Environment
• Mashhad City
• DPSIR Model

مراجع

1. اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی. (1395). گزارش وضعیت اقتصادی- تجاری کشاورزی و آب استان خراسان رضوی. مشهد: دفتر کشاورزی- کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی.
2. آل محمد، س.، یاوری، ا.ر.، صالحی، ا.، و زبردست، ل.(1393). به کارگیری ارزیابی راهبردی محیط زیست به منظور تدوین سیاست‌های برنامة توسعة پایدار دریاچة ارومیه. محیط شناسی، 40(3)، 645-667.
3. پذیرش، ر.،سرور، پارمیس.، حیدری باباکمال، ی.، و پرهیزی‌راد، آ. (1392)، ارزیابی اثرات محیطی گردشگری روستایی در تنگه واشی با استفاده از مدل DPSIR. همدان: اولین همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط زیست پایدار.
4. جهانی شکیب، ف.، ملک محمدی، ب.، زبردست، ل.، و عادلی، ف. (1393). بررسی قابلیت و کاربرد خدمات اکوسیستمی به عنوان شاخص‌های اکولوژیکی در مدل DPSIR (مطالعه نمونه: تالاب چغاخور)، پژوهشهای محیط زیست، 5(10)، 120-109.
5. حسین‌زاده، س.ر.، جهادی طرقی، م. (1386). اثرات گسترش شهر مشهد بر الگوی زهکشی طبیعی و تشدید سیلابهای شهری. پژوهش‌های جغرافیایی، 61(39)، 159-145.
6. خطیبی، ع.، دانه‌کار، ا.، پورابراهیم، ش.، و وحید، م. (1394). معرفی مدل DPSIR و قابلیت کاربرد آن در تصمیم‌گیری­های محیط زیستی. فصلنامه انسان و محیط زیست، 13(4)، 65-79.
7. دانشگاه فردوسی مشهد. (1396). طرح سند توسعه محیط‌زیست شهر مشهد(گزارش بخش انرژی). مشهد: شهرداری مشهد، معاونت خدمات و محیط زیست شهرداری مشهد.
8. دانشگاه فردوسی مشهد. (1396). طرح سند توسعه محیط‌زیست شهر مشهد(گزارش بخش پرتوها، امواج الکترومغناطیس و آلودگی صوتی). مشهد: شهرداری مشهد، معاونت خدمات و محیط زیست شهرداری مشهد.
9. دانشگاه فردوسی مشهد. (1396). طرح سند توسعه محیط‌زیست شهر مشهد(گزارش بخش اقلیم). مشهد: شهرداری مشهد، معاونت خدمات و محیط زیست شهرداری مشهد.
10. زارعی، ع. (1393). ارزیابی یکپارچه منابع آب با استفاده از نشانگرها بر اساس چارچوب DPSIR: مطالعه موردی دشت مرودشت. زابل: پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی حسن درخشان وشاهرخ شجری، دانشگاه زابل.
11. زبردست، ل.، صالحی، ا.، مومنی، م. ر.، افراسیابی، ه.، و محمد امینی، م. (1394). ارائه رهیافت سیستمی در برنامه ریزی محیط زیستی آلودگی هوا با استفاده از چارچوب نیروی محرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ (DPSIR) مطالعه موردی: شهر تهران. محیط شناسی، 1(73)، 141-129.
12. زنگنه شهرکی، س.، کاظم‌زاده، ع.، و هاشمی دره بادامی، س. (1393). تحلیل زمانی - مکانی گسترش کالبدی شهر مشهد و پایش تغییرات کاربری اراضی اطراف. پژوهش های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 2(4), 483-499.
13. سازمان حفاظت محیط زیست ایران. (1394). گزارش وضعیت محیط زیست ایران 92-1383، تهران: سازمان حفاظت محیط زیست ایران.
14. سرمدی، ه.، صالحی، ا.،زبردست، ل.، و اقابابایی، م. ت. (1397). ارزیابی کمیت مؤلفه آب کلان‌شهر تهران براساس مدل DPSIR. علوم آب و خاک ( علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی)، ۲۲(۲)، ۳۱۵-۳۰۱.
15. شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی. (1395). گزارش آماری. مشهد: شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی.
16. شهرداری مشهد. (1397). آمارنامه شهر مشهد 1396. مشهد: معاونت برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری مشهد.
17. عزیزی، م. م.، و متوسلی، م. م. (1391). ارزیابی انواع ساختمان­های بلند مرتبه مسکونی از لحاظ تأثیر بر سیما و منظر شهری؛ نمونه موردی: بافت­های جدید شهر مشهد. مدیریت شهری، 10(30)، 112-91.
18. فرخی صومعه، م. (1390). سنجش فضایی گستردگی شهری با تأکید بر تغییرات کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره ای چندزمانه و مدل DPSIR (نمونه موردی: شهر ارومیه مقطع زمانی 1363-1390). زنجان: پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی شهریور روستایی، دانشگاه زنجان.
19. فیروزی، م. (1384). حق بر محیط زیست. تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
20. قوام، م. (1375). حمایت کیفری از محیط زیست، تهران: انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
21. مرکز پایش آلاینده‌های زیست محیطی مشهد. (1397). گزارش کیفیت هوای سال 1396. مشهد: شهرداری مشهد.
22. مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری تهران. (1390). وضعیت محیط زیست شهر تهران(SOE) 86-1377. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری تهران
23. مهندسان مشاور فرنهاد. (1387). طرح توسعه و عمران (جامع) کلانشهر مشهد مقدس (مطالعات پایه محیط طبیعی). مشهد: شهرداری مشهد، نهاد مطالعات و برنامه ریزی توسعه و عمران مشهد..
24. مهندسین مشاور طوس آب. (1394). گزارش فنی طرح توزیع یکنواخت کمی و کیفی آب شرب شهر مشهد. مشهد: مهندسین مشاور طوس آب
25. میرزاده، ن.، و سپهری‌فر، س. (1392). تعامل حق بر محیط زیست سالم و حق بر بهداشت. فصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، 4(4). 70-37.

 

26. Acuto, M., Morissette, M., & Tsouros, A. (2017). City diplomacy: Towards more strategic networking? Learning with WHO healthy cities. Global Policy, 8(1), 14-22.
27. Campbell, H.E. & Corley, E.A. (2015). Urban environmental policy analysis. London: Routledge.
28. L., Spangenberg J.H., & O'Connor. M. (2009). An analysis of risks for biodiversity under the DPSIR framework. Ecological Economics, 69, 12–23.
29. K., Andrikakou. P., Kallioras. A. & Pliakas. F. (2017). The DPSIR approach to groundwater management for sustainable development in coastal areas: The case of Nea Peramos aquifer system, Kavala, Greece. Water Utility Journal, 16, 67-80.
30. Skondras N.A., & Karavitis C.A. (2015), Evaluation and Comparison of DPSIR Framework and the Combined SWOT – DPSIR Analysis (CSDA) approach: Towards Embracing Complexity. Global NEST Journal, 17(1), 198-209.