ارائه سناریوهای بازآفرینی در بافت‌های ناکارآمد شهری (نمونه موردی: منطقه 6 شهر مشهد)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• زهره کوهجانی ¹
• علی شمس الدینی ²
• علیرضا عبدالله زاده ³

¹ گروه شهرسازی، واحد قشم، دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران

² دانشیار جغرافیا، عضو هیات علمی واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

³ گروه شهرسازی، واحد صفاشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، صفاشهر، ایران

https://doi.org/10.22067/jgusd.2023.83861.1340

چکیده

رشد سریع و بی‌رویه شهرنشینی مشکلات زیادی را به همراه داشته است. یکی از مشکلات عمده وجود ساختارهای شهری ناکارآمد است. توسعه بهینه چنین ساختارهایی مستلزم آن است که برنامه ریزان و سیاست‌گذاران با درک دقیق از وضعیت شهر، بهترین رویکردها و مدل‌ها را برای تعیین مسیر توسعه انتخاب کنند. یکی از ابزارهای مناسب، تبیین سناریو مناسب بازآفرینی با استفاده از روش نوین برنامه­ریزی سناریو در بهسازی این‌گونه بافت هاست.  منطقه 6 مشهد به دلیل وجود بافت­های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی با مشکلات و چالش‌هایی در ابعاد مختلف مواجه است. روش تحقیق حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از نرم‌افزار MaxQDA و تکنیک دلفی، محرک‌های کلیدی شناسایی شده و با استفاده از روش سناریونگاری و نرم‌افزارMICMAC و Scenario Wizard، سناریوی مطلوب و بحرانی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که عوامل پنج‌گانه به ترتیب1- شیوه برنامه­ریزی و مدیریت شهری با امتیاز 4.8، 2- امنیت اجتماعی با امتیاز 4.8، 3- جلب مشارکت و سرمایه­گذاری با امتیاز 4.5، 4- مهاجرت اتباع و تعامل و مشارکت‌پذیری ذی­نفعان (انسجام و همیاری اجتماعی) با امتیاز 4.08، 5- راندمان دستگاه­های نظارتی با امتیاز 3.8 و 6- توسعه بافت ناکارآمد منطقه 6 با امتیاز  3.6  نقش کلیدی و اساسی در بازآفرینی دارند. همچنین بر اساس دو موقعیت متضاد که دارای دو عدم قطعیت بحرانی بودند، 1- برنامه‌ریزی از پایین به بالا/ مشارکت و همکاری ذینفعان و تأیید سکونت ساکنین اصلی، 2- رشد قانونی منطقه/ ارتقای امنیت اجتماعی، سناریوهای آینده بازآفرینی بافت ناکارآمد منطقه 6 تدوین و بر این اساس سناریوی مطلوب شکوفایی منطقه و سناریوی بحرانی آن منطقه دربند ارائه شد.

کلیدواژه‌ها

• آینده‌پژوهی
• بازآفرینی پایدار
• بافت ناکارآمد
• سناریونویسی
• منطقه ۶ شهر مشهد

موضوعات

• برنامه ریزی شهری

عنوان مقاله [English]

Presenting Regeneration Scenarios in Inefficient Urban Textures (Case Study: District 6 of Mashhad, Iran)

نویسندگان [English]

• zohre koohjani ¹
• Ali shamsoddini ²
• alireza Abdolazadeh ³

¹ Department of Urban Planning, Qeshm Branch, Islamic Azad University, Qeshm, Iran

² Associate Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran

³ Department of Urban Planning, Safashahr Branch, Islamic Azad University, Safashahr, Iran

چکیده [English]

Extended Abstract
 

Introduction

The rapid and unregulated growth of urbanization has precipitated a multitude of complexities. A notable challenge related to the prevalence of inefficient urban structures. The optimal development of such structures demands that planners and policymakers, equipped with a precise comprehension of the city's current state, select the most effective approaches and models for delineating the trajectory of development. A suitable instrument for this purpose is the elaboration of an appropriate regeneration scenario utilizing the novel methodology of scenario planning for the revitalization of these specific urban fabrics. District 6 of Mashhad is facing with multidimensional issues and challenges due to the existence of worn-out urban fabrics and informal settlements. A segment of this district has undergone unregulated and unplanned expansion, resulting in a suboptimal status relative to other areas of the Mashhad. This research tried to address the following questions: What are the most effective drivers influencing the regeneration of the worn-out urban fabric of the District 6 of Mashhad Municipality? And what are the optimal and critical scenarios for the regeneration of the studied area?
 

Method

This applied study is analytical and exploratory, grounded in novel methods derived from the field of futurology, and implemented through a mixed-methods approach combining quantitative and qualitative models. The initial phase was the examination and review of documentary evidence, articles, and literature pertinent to the topic. The drivers and influential factors influencing urban fabric regeneration were identified and categorized using the Meta-Analysis Method and the MAXQDA software. Then, the Delphi method, employing a non-probability purposive sampling technique, was utilized to solicit the opinions of 20 expert specialists, including academic professionals 
active in the sphere of regeneration. Furthermore, the MICMAC software and Scenario Wizard were used for the formulation, interpretation, scenario development, and the extraction of the scenario logic.
 
 

Results

Over the past few decades, worn-out urban fabrics and their attendant socio-spatial challenges have emerged as one of the paramount macro-challenges confronting the national urban planning and management system. The principal objective of municipal authorities and urban administrators is, consequently, the amelioration of living conditions and the comprehensive reconstruction and modernization of these specific fabrics. The sustainable urban regeneration approach, given its inherent emphasis on concepts such as civic participation and local governance, is uniquely poised to offer a novel paradigm and model for the contemporary revitalization and restructuring of this region. Furthermore, the empirical results derived from the Scenario Wizard software identified two fundamental uncertainties that serve as the foundational drivers sustaining various sub-drivers: A) Bottom-up planning, stakeholder participation in urban decision-making, and the stabilization of original and local residents' tenure; and B) Regulated regional growth and the enhancement of social security. Based on these critical uncertainties, four distinct scenarios were formulated.
Notwithstanding the extensive scholarly dissection of worn-out and dysfunctional urban fabrics across diverse dimensions by various researchers, the existing academic and practical landscape is characterized by the fragmentation and episodic nature of interventions aimed at improving the living conditions within these fabrics. Crucially, the absence of a universally consensus-driven model or paradigm leads to significant perplexity among stakeholders regarding the adoption of an appropriate framework. Therefore, the strategic adoption of a regeneration approach grounded in scenario planning and future studies presents methodological and philosophical distinctions, both in apprehending the current role and status of the Mashhad metropolis and in its future-oriented strategic foresight. This critical methodological and perspectival contribution constitutes the novelty of the present research, as it has not been previously executed in other studies, particularly concerning the worn-out fabric of the District 6 of Mashhad.
 

Discussion and Conclusion

This study was done with the objective of articulating the optimal scenario for the regeneration of the worn-out urban fabric of District 6 of Mashhad through scenario planning. A comprehensive review of diverse documents, scholarly works, theoretical perspectives of leading thinkers, and international experiences in the realm of dysfunctional urban fabrics facilitated the identification of various factors and elements critical to the successful implementation of the regeneration approach. Consequently, key drivers and uncertainties were identified using a Delphi panel comprising expert specialists of the domain. Based on the derived findings, twenty-three factors were adopted as the foundational premises for scenario construction pertaining to the dysfunctional fabric of the studied area. These factors were: the parallel efforts of governing institutions, migration of foreign people, social institutions, the efficiency of regulatory bodies, economic activities, social cohesion, social cooperation, social
security, institutional components of civic participation, the establishment of non-governmental organizations (NGOs) related to urban regeneration, the removal of legal impediments concerning NGOs, citizen participation in urban regeneration projects, financial and credit crises, stakeholder interaction and participation, management and planning modalities, fiscal policies and incentives, economic empowerment, social empowerment, the capacity building of human and intellectual capital, private sector empowerment, modern electronic infrastructure, environmental and infrastructural capacities within the district, and the unregulated expansion of the district's dysfunctional fabric.
The empirical findings indicated that five major factors have a pivotal and fundamental role in the regeneration of the fabric of this district: the modality of urban planning and management, the migration of foreign nationals, the participation of actors in urban decisions (social cohesion and cooperation), social security, and the development of the dysfunctional fabric. Employing the scenario-writing technique, these elements were described and presented within a framework of opposing uncertainty spectrums. Based on the two critical, contrasting states inherent in the two dominant uncertainties, four scenarios were formulated for the future regeneration of the dysfunctional fabric of District 6.
Each formulated scenario articulates the nature of the changes that would occur within the key drivers should a specific future state materialize, thereby projecting the likely trajectory of the sustainable regeneration process for the dysfunctional fabric of District 6. Ultimately, the attainment of an optimized and desirable scenario is contingent upon establishing the necessary preconditions and infrastructure for mobilizing the participation of stakeholders and influential actors in the regeneration process. This requires institutionalizing and developing a local network, including members of local social councils and community-based volunteer groups, and ensuring their robust reinforcement.
Furthermore, to decrease and even prevent the unregulated physical expansion of the legal boundaries of District 6, an infill development approach should be strategically deployed for urban organization. This would include using vacant and abandoned lots, derelict or condemned buildings, and similar sites for the provision of essential urban services.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• Futures Studies
• Sustainable Regeneration
• Inefficient Texture
• Scenario Writing
• District 6 of Mashhad

مراجع

1. ایمان پور، م.ر.، شمس‌الدینی، ع.، و سرور، ر.(1400). تحلیل سناریوهای اسکان غیررسمی در شهرهای شمال شرق ایران(موردمطالعه: شهر بجنورد). نشریه مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، 3 (2)، 92-77.
2. ایمان پور، م.ر.، شمس‌الدینی، ع.، و سرور، ر.(1401). شناسایی و تحلیل پیشران‌های کلیدی مؤثر بر اسکان غیررسمی در شهر بجنورد. نشریه شهر پایدار، 5 (2)، 182-165.
3. اردستانی، ز.، و ابراهیمی، ا. (1401). بازآفرینی شهری به‌منظور ارتقای9 بافت­های فرسوده شهری با بهره­گیری از روش تلفیقی و یکپارچه ساختار سلسله مراتبی فازی(Fuzzy AHP) (مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران). فصلنامه علمی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 13 (49)، 178-166.
4. امینی، م.، صارمی، ح.م.، و قالیباف، م. ب.(1395). جایگاه حکمروایی شهری در فرآیندبازآفرینی بافت فرسوده شهری مطالعه موردی: منطقه ۱۲ شهر تهران. تحقیقات جغرافیایی، 33 (3)، 202-217.
5. امیری، خ.، مسعود، م.، مرادی چادگانی، د.، صافی اصفهانی، ف.، و صادقی، ن. (1400). تدوین الگوی مشارکت‌پذیری الکترونیکی شهروندان در بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهر اصفهان. نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، 10 (39)، 73-85.
6. امیری، خ.، مسعود، م.، مرادی چادگانی، د.، صادقی، ن.، و صافی اصفهانی، ف. (1401)، معرفی الگوی کاربردی مقتدرسازی اجتماع منسجم محلی در فضای سایبرنتیک به‌منظور ارتقاء سطح مشارکت ساکنان در بازآفرینی نواحی دچار افت شهری اصفهان، نشریه مطالعات شهری، 11 (42)، 61-74.
7. ایزدفر، ا.، ساسانپور، ف.، تولائی، س.، و سلیمانی، م. (1399)، بازآفرینی پایدارشهری بر پایه سناریونگاری (مورد شناسی: منطقه 14 شهرداری اصفهان)، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری – منطقه‌ای، 10 (34)، 68-45.
8. ایزدفر، ن.، رضایی، م.ر، و محمدی.ح. (1399)، ارزیابی بافت­های ناکارآمدشهری براساس رویکرد بازآفرینی پایدار (مطالعه موردی: بافت ناکارآمدشهریزد). فصلنامه پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 8 (2)، 345-327.
9. ابراهیم نژاد، م.ر.، شیخ‌الاسلامی، ع.ر.، و ملک حسینی، ع. (1400)، الگوی ارزیابی پروژه­های محرک توسعه در بازآفرینی بافت فرسوده شهری. نشریه تحقیقات جغرافیایی، 36 (3)، 253-261.
10. پوراحمد، ا. (1389). سیر تحول مفهوم‌شناسی بازآفرینی شهری به‌عنوان رویکردی نو در بافت‌های فرسودة شهری، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سیر تحول مفهوم‌شناسی بازآفرینی شهری به‌عنوان رویکردی نو در بافت‌های فرسودة شهری. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1 (1)، 73-92.
11. پاکرو، ن.، و ستارزاده، د. (1401). بررسی مؤلفه‌های مؤثر در چالش‌های نهادی مشارکت شهروندی در بازآفرینی پایدار شهری. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 22 (65)، 79-101.
12. جعفری جبلی، ح.، موسی کاظمی، م.، حکمت نیا، ح.، و مختاری، ر. (1401). تبیین آثار بازآفرینی فضاهای شهری بر عملکرد اقتصادی و اجتماعی بافت تاریخی اصفهان. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 33 (1)، 21-44.
13. حسینی، ع.، کهکی، ف.، و احدی، ز. (1400). تبیین اهمیت کیفیت مکان در بازآفرینی شهری با رویکرد آینده‌پژوهی، مورد مطالعه منطقه ده شهر تهران. نشریه پژوهش­های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 9 (4)، 957-980.
14. حجازی نیا، س.، رحیمی، م.، و شمس‌الدینی، ع. (1401). تبیین اثرات حاشیه‌نشینی بر میزان وقوع جرائم شهری در شهر یاسوج (مطالعه موردی سکونتگاه­های پیرامونی مادوان سفلی، بلهراز و مهریان). فصلنامه علمی – پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای. 12 (4)، 382-363.
15. رسول نازی، س.، نقیبی، ف.، و خسرونیا، م. (1401). بررسی نقش ظرفیت­های مردمی و محلی در بازآفرینی بافت ناکارآمد شهری (نمونه موردی بافت فرسوده ارومیه). نشریه پژوهش­های جغرافیایی انسانی، 54 (1)، 131-154.
16. رئیس قنواتی، ک.، شمس‌الدینی، ع.، و حیدری، ع.ا. (1401). تعیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر توسعه پایدار شهر بندری ماهشهر با رویکرد آینده‌پژوهی. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 26 (1)، 199-173.
17. رهنما، م.ر.، شکوهی، م.ا.، و لطف‌اللهی، س. (1398). تحلیل سناریوهای احیاء منطقه شهری قلعه آبکوه در کلانشهر مشهد. فصلنامه پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 10 (38)، 63-76.
18. رهنما، م.ر.، و معروفی، ا. (1394). سناریونگاری در مطالعات شهری و منطقه­ای (مفاهیم، روش­ها و تجارب). مشهد: انتشارات مرکز پژوهش­های شورای اسلامی.
19. رضائی، م.، بلاغی، ر. ، شمس­الدینی، ع.، شاعر، ف.، و ماندنی، س. (1395). ارزیابی و تحلیل ابعاد اجتماعی حاشیه‌نشینی در کلانشهرها (مطالعه موردی: محلات حاشیه‌نشین شهر شیراز). فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 13 (52)، 75-57.
20. رضایی، س.، کریمیان بستانی، م.، و میری،غ. (1401). شناسایی پیشران­های مؤثر در بازآفرینی شهری سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد آینده‌پژوهی (نمونه موردی: شهرزاهدان). مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، 9 (4)، 127-149.
21. زالی، ن.، و بهشتی، م.ب. (1390). شناسایی عوامل کلیدی توسعه­ی منطقه­ای با رویکرد برنامه­ریزی بر پایه سناریو: مطالعه موردی: استان آذربایجان شرقی. نشریه برنامه­ریزی و آمایش فضا، 15 (1)، 41-63.
22. سجادی، ژ.، پرتانیان، ن.، و یزدانی راد، پ. (1400)، رویکرد آینده‌نگاری در بازآفرینی محلات فرسوده شهری با تأکید بر مسکن پایدار. فصلنامه چشم‌انداز شهرهای آینده، 2 (3)، 27-49.
23. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی و نفوس مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.
24. صفایی پور، م.، و زارعی، ج. (1396). برنامه‌ریزی محله‌محور و بازآفرینی پایدار بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر سرمایه اجتماعی (نمونه موردی: محله جولان شهر همدان). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 7 (23)، 135-150.
25. فنی، ز.، توکلی نیا، ج.، و بیرانوندزاده، م. (1399). کاربست تحلیلی – ساختاری بازآفرینی پایدار شهری. نشریه پژوهش‌های جغرافیایی انسانی، 52 (1)، 181-197.
26. فصیحی، ح.ا.، موحد، ع.، پریزادی، ط.، و عباسی، ب. (1401). نقش بازآفرینی شهری در مطلوبیت فضاهای عمومی. نشریه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 9 (31)، 51-67.
27. فدایی جزی، ف.، مختاری ملک ابادی، ر.، و ابراهیمی بوزانی، م. (1400)، بافت­های فرسوده فرصتی برای توسعه درون­زای شهری در راستای تأمین مسکن محله سرچشمه منطقه سه شهر اصفهان. نشریه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه­ای، 2 (3)، 48-65.
28. معروف نژاد، ع. (1400). تحلیل و رتبه­بندی بافت­های فرسوده و ناکارآمدشهری از منظر شاخص­های اجتماعی با استفاده از تکنیک ماباک. نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، 25 (78)، 323-343.
29. مباشری، م. (1401)، تحلیل اثرات بازآفرینی پایدار بافت فرسوده بر کاهش جرم و افزایش امنیت (مورد مطالعه: شهرزابل). فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی، 8 (2)، 191-201.
30. مرادی پور، ح.ا، و نوروزیان، م.(1384). آینده‌پژوهی، مفاهیم و روش­ها. فصلنامه رهیافت، 36، 45-50.
31. Boud, L., & Pustma, R. (2019). Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios. New York: Wiley Publications.
32. E., & Dixon, R. (2011). Urban regeneration & social sustainability: Best practice from European cities. Hoboken: Blackwell Publishing.
33. Godet, M. (2000). The art of scenarios and strategic planning: Tools and pitfalls. Technological Forecasting and Social Change, 65 (1), 3–22.
34. G., Wright, G., Fairbrother, P., & Philips, R. (2017). Branching scenarios’ seeking articulated action for regional regeneration – A case study of limited success. Technological Forecasting and Social Change, 124, 189-202.
35. Hongjie, X., Ming, Ch. (2017). Toward a compact settlement: A sustainable development way of settlements for Chinese cities. Futures, 63-75.
36. Korkmaz, C., & Balaban, O. (2020). Sustainability of urban regeneration in Turkey: Assessing the performance of the North Ankara Urban Regeneration Project. Habitat International, 95,
37. Ratcliffe, J., & Krawczyk, E. (2011). Imagineering city futures: The use of prospective through scenarios in urban planning. Futures, 43, 642–653.
38. Riccardo, p., & Vecchiato. W. (2012). Urban regeneration: A Handbook. London: Sage, No.2.
39. A. (2020). Urbanization and cities of the future. International Journal for Innovation Education and Research, 8(3), 235-245.

40- Zegras, Ch., & Rayle, L. (2020). Testing the rhetoric: an approach to assess scenario planning’s role as a catalyst for urban policy integration. Futures, 44 (4), 303-318.