جدایی‌گزینی فضایی کلانشهر مشهد و تحلیل مضمون طرح‌های تفصیلی پیشنهادی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• امیرحسین صبوری فخرآبادی ¹
• ایمان قلندریان ²

¹ کارشناسی شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² عضو هیات علمی گروه شهرسازی، دانشگاه فردوسی مشهد

https://doi.org/10.22067/jgusd.2024.83073.1336

چکیده

با افزایش روند شهرنشینی، مهاجرت و تشدید افتراق میان گروه‌‌های اجتماعی- اقتصادی شهری، پدیده جدایی‌‌گزینی شهری در بسیاری از کلانشهرها به مانعی قابل توجه در جهت دستیابی به جامعه شهری همبسته مبدل گشته‌است. این پدیده ارتباطات بین طبقاتی را به طور جدی مورد تهدید قرار داده به طوری که نمود آن در ساختار فضایی شهرها قابل رؤیت است. طرح‌‌های تفصیلی به عنوان اصلی‌ترین طرح‌ها و سیاست‌گذاری‌‌های شهری و مهم‌ترین اسناد تأثیرگذار بر توسعه و ساماندهی شهر، می‌تواند این پدیده را تعدیل یا تشدید نماید. هدف این پژوهش تحلیل مضمونِ طرح‌‌های تفصیلی حوزه‌‌هایی از کلانشهر مشهد است که با پدیده جدایی‌‌گزینی‌فضایی روبرو هستند. این پژوهش از نظر ماهیت، با به‌کارگیری روش آمیخته کمی- کیفی، در زمره تحقیقات ترکیبی قرار می‌گیرد. نتایج حاصل از نرم‌افزار تحلیلگر جدایی‌‌گزینی، شاخص موران عمومی و آنالیز لکه‌‌های داغ، براساس مؤلفه‌‌های سکونتی و به استناد داده‌‌های مرکز آمار ایران در سرشماری سال 95؛ شدت و تجمع پایگاه‌‌های پایین اجتماعی- اقتصادی را به طور خاص در حوزه‌‌های شرق شهر مشهد هویدا می‌سازد. این تحقیق با به کارگیری روش تحلیل مضمون در بررسی سیاست‌ها و برنامه‌‌های طرح‌‌های تفصیلی حوزه‌‌های مربوطه نشان می‌‌دهد: با اصلاح تیپ‌بندی گونه‌‌های سکونتی، بهبود سرانه خدمات غیرانتفاعی و افزایش پروژه‌‌های پیشران توسعه در این طرح‌ها می‌توان پدیده جدایی‌‌گزینی شهری در کلانشهر مشهد را تعدیل کرد.

کلیدواژه‌ها

• تحلیل مضمون
• جدایی‌‌گزینی شهری
• طرح‌‌های تفصیلی شهری
• کلانشهر مشهد
• گروه‌‌های اجتماعی-اقتصادی

موضوعات

• برنامه ریزی شهری

عنوان مقاله [English]

Spatial Segregation of Mashhad Metropolis and Thematic Analysis of Proposed Detailed Plans

نویسندگان [English]

• Amirhossein Saboori Fakhrabadi ¹
• Iman Ghalandarian ²

¹ Bachelor of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Ferdowsi University, Mashhad, Iran

² Assistant Professor, Department of Urbanism, Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

Extended Abstract
1. Introduction
Increase in urbanization, migration, and differentiation between urban socio-economic groups has resulted in urban segregation in many metropolises. The phenomenon is now a significant obstacle to a united urban society. Urban segregation seriously threatens relations between strata. The issue is manifested in the spatial structure of cities. Detailed plans, as the crucial urban plans and policies and the most significant documents that influence the development and organization of the city, have the capability of moderating or intensifying this issue. As the second metropolis of Iran and due to internal and external migrations, Mashhad holds diverse ethnic, religious, and social groups and sources of income. The spatial structure of this city has manifested the segregation of socio-economic bases. Therefore, it is necessary to do a comprehensive and applied study to identify spatial segregation at this city as a metropolis, and to explore the high-level plans as the main sources of urban performance towards moderating or increasing the issue trend at the level of this metropolis. Such issue has not been investigated before. Therefore, this study aimed to describe the spatial segregation of Mashhad to see the status quo of spatial segregation in Mashhad, and to see what approach of detailed plans use in this city for moderating this phenomenon.
2. Method
This research used a mixed method. For exploring the extent and intensity of spatial segregation in Mashhad, considerations pertaining to quantitative method were applied. The statistical population consists of the entire physical area of Mashhad, divided into statistical blocks (20104 blocks) in the form of maps of the geographical information system and the households living in them (914145 households). The source was the information provided by Statistics Center of Iran in the 2016 census. Since there was not any suitable categorization of socio-economic data and related variables in this census, residential features were considered as the most significant manifestation of the differences of urban socio-economic groups. The variables were the area of residential units, the structure of the buildings, and the construction materials. Accordingly, through Geographical Information System (GIS), the analysis of data was done on the equality aspect, with multi-group indices of dissimilarity, spatial heterogeneity, Gini, entropy and deviation ellipse, and on the encounter aspect, with multi-group indices of normal encounter, relative diversity, and coefficient of variation square using segregation analyzer software, and on clustering aspect, with general Moran indices, and hot spot analysis. Then, to explain the policies and programs of the detailed plans of the target areas of spatial segregation in Mashhad metropolis, methodological considerations of qualitative method were used. Based on this, by using the method of thematic analysis, the total plans and programs of the detailed plans of the relevant areas were evaluated and analyzed to identify the policies that influence the modification or increase of the spatial segregation and Mashhad’s performance in the face of this phenomenon in future.
3. Results
This study revealed the intensity and concentration of low socio-economic strata, specifically in the eastern areas of Mashhad. It showed that the high intensity of segregation of areas. Moreover, exploring the detailed plans of these areas showed that such contrasting policies as residential typologies according to socio-economic factors that are inflexible specifying their boundaries will result in the shortage of non-profit services (educational, cultural, sports, etc.), lack of attention to such development tools as development driver projects in the low developed parts of these areas, and not joining of various strata and groups. It will probably result in the increase of urban segregation in this city.
4. Discussion and Conclusion
The results proved the existence of spatial segregation and the concentration of low socio-economic strata according to residential components in the east areas of Mashhad. Exploring the detailed plans of these areas revealed the presentation of some programs that can improve the economic and physical conditions, increase the efficiency and utilization of different uses, and improve intra and extra-area communications. These all build the main influential parts of spatial segregation. However, such conflicting policies as residential typologies based on socio-economic factors do not hold flexibility and their fixating with specific boundaries that came in the form of zones had led to the settlement of specific groups without letting the mixing of different strata. Moreover, lack of per capita non-profit provided services (educational, cultural, sports, etc.) resulted in lack of providing necessary infrastructure for socio-economic developments. The issue has yielded to the blockage of enhancing living standards, social justice, and sustainability of urban life in these plans. Moreover, not much attention has been paid to development such tools as development driver projects in the less developed parts of these areas. The issue that can create employment for people and cause the presence of different socio-economic strata in the areas. These factors have blocked the mixing of different strata and groups and will probably result in the increase of urban segregation in these areas. Considering the entire mentioned issues, this study emphasizes that adopting some policies can lead to absorb the population of different strata and to moderate urban segregation in Mashhad metropolis. The policies should aim mixing the residential typologies based on socio-economic factors, and provide the required services and propose development driver projects in the less developed parts of these area s of Mashhad.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• Keywords: Thematic Analysis
• Urban Segregation
• Detailed Urban Plans
• Mashhad Metropolis
• Socio-Economic Groups

مراجع

1.  

   1. افروغ، ع. (1377). فضا و نابرابری اجتماعی. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
   2. آرمانشهر، مهندسین مشاور. (1401). طرح تفصیلی حوزه میانی شرقی شهر مشهد. مشهد: اداره کل طرح‌ها و مطالعات شهری شهرداری مشهد.
   3. پاپلی یزدی، ح.، و رجبی سناجردی، ح. (1389). نظریه‌‌های شهر و پیرامون. تهران: انتشارات سمت.
   4. حاتمی نژاد، ح.، فرهودی، ر. ا.، و محمدپور جابری، م. (1387). تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌‌های خدمات شهری (مورد مطالعه: شهر اسفراین). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 41(3)،71-85.
   5. رفیعیان، م.، و زاهد، ‌ن. (1399). سنجش جدایی‌گزینی فضایی شهر قم و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر. آمایش جغرافیایی فضا، 35(10)، 217-238.
   6. رفیعیان، م.، قضائی، م.، و قاضی، ر. (1397). بررسی جدایی گزینی های اجتماعی-فضایی مهاجران در شهر مشهد. مطالعات و تحقیقات اجتماعی درایران، 7(1)، 151-178.
   7. رهنماء، م. ر. (1377). جدایی‌‌گزینی فضایی مکانی ، مورد شهر مشهد. تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسان.
   8. زارع، م.، بندرآباد، ع. ر.، و شهابیان، پ. (1400). بازآفرینی شهری در چارچوب پروژه‌‌های محرک توسعه شهری (مطالعه موردی: محله‌های سنگ‌سیاه، قلعه‌محمود و هارونیه در شیراز، کرمان و اصفهان). فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری، 12(47)، 339-362.
   9. ساسان‌پور، ف.، مصطفوی صاحب، س.، و احمدی، م. (1394). تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری (مطالعه موردی: نواحی 22 گانه شهر سنندج). فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری، 6(23)، 95-114.
   10. عزیزی، م. م.، و بهرا، ب. (1399). ارزیابی اثرات پروژه‌های محرک توسعه در محله‌های شهری (نمونه مورد مطالعه: محله گودال مصلی، شهر یزد)، فصلنامه مطالعات شهری، 10(37)، 57-70.
   11. قضایی، م.، پاکشیر، ع. ا. ر.، لطفی، س.، سلطانی، ع.، و گلی، ع. (1395). بررسی جدایی‌گزینی‌های شهری گروه‌های مختلف جمعیتی شهر مشهد با تأکید بر ویژگی‌های سکونت. فضای جغرافیایی، 16(56)، 33-51.
   12. قلعه نویی، م.، و ثابت، س. (1398). تحلیل عوامل جدایی‎ گزینی اجتماعی-فضایی در شهر اصفهان. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 6(2)، 71-88.
   13. قلندریان، ا. (1401). تحلیل جریان مهاجرتِ میانْ شهرستانی در استان‌های خراسان (طی دوره 1390 ش تا 1395ش)، پژوهشنامه خراسان بزرگ، 13(1)، 25-42.
   14. قلندریان، ا.، و داداش پور، ه. (1396). تحلیل الگوهای فضایی مهاجرت بین شهرستانی در فضای سرزمینی ایران، جغرافیا و برنامه ریزی، 21(4)، 223-246.
   15. کاویانی، م.، و نظری، م. (1401). کاربست روش تحلیل مضمون در بررسی و مقایسه جایگاه فکر در روانشناسی قرآن بنیان. فصلنامه علمی روش شناسی علوم انسانی، 28(110)، 53-70.
   16. لطفی، س.، و قضائی، م. (1398). بررسی نقش جدایی‌گزینی در شکل‌گیری بافت‌های محنت‌زده‌ی شهری (نمونه ی موردی: قاسم آباد مشهد)، مجله جغرافیا و توسعه، 17(54)، 15-36.
   17. مشکینی، ا.، و رحیمی، ح. ا. (1390). جدایی‌‌گزینی فضایی در مادرشهرها: تحلیلی بر جغرافیای اجتماعی مادرشهر تهران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 15(4)، 87-107.
   18. مهرازان، مهندسین مشاور. (1401). طرح تفصیلی حوزه جنوب شرقی شهر مشهد. مشهد: اداره کل طرح ها و مطالعات شهری شهرداری مشهد.
   19. نقش پیراوش، مهندسین مشاور. (1401). طرح تفصیلی حوزه شمال شرقی شهر مشهد. مشهد: اداره کل طرح ها و مطالعات شهری شهرداری مشهد.
   20. زدانی، م. ح.، سلطانی، ع.، نظم‌فر، ح.، و عطار، م. ا. (1395). سنجش جدایی‌‌گزینی مسکونی پایگاه‌‌های اجتماعی-اقتصادی شهر شیراز با استفاده از شاخص‌‌های اندازه گیری چندگروهی. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 16(42)، 197-222.

    

   21. Apparicio, P., Martori, J. C., Pearson, A. L., Fournier, É., & Apparicio, D. (2014). An open-source software for calculating indices of urban residential segregation. Social Science Computer Review, 32(1), 117-128.
   22. Christopher, A. J. (2001). Urban segregation in post-apartheid South Africa. Urban Studies, 38(3), 449-466.
   23. Clifton, J., & Díaz‐Fuentes, D. (2010). EVALUATING EU POLICIES ON PUBLIC SERVICES: A CITIZENS'PERSPECTIVE. Annals of Public and Cooperative Economics, 81(2), 281-311.
   24. Djonie, J. (2011). Urban racial segregation measures comparison. Texas A & M University,
   25. Legeby, A. (2013). Patterns of co-presence: Spatial configuration and social segregation. KTH Royal Institute of Technology,
   26. Lloyd, C. D., & Shuttleworth, I. (2012). Residential segregation in Northern Ireland in 2001: Assessing the value of exploring spatial variations. Environment and Planning A, 44(1), 52-67.
   27. Massey, D. S., & Denton, N. A. (1988). The dimensions of residential segregation. Social forces, 67(2), 281-315.
   28. Massey, D. S., & Tannen, J. (2018). Suburbanization and segregation in the United States: 1970–2010. Ethnic and racial studies, 41(9), 1594-1611.
   29. Nieuwenhuis, J., Tammaru, T., Van Ham, M., Hedman, L., & Manley, D. (2020). Does segregation reduce socio-spatial mobility? Evidence from four European countries with different inequality and segregation contexts. Urban Studies, 57(1), 176-197.
   30. Nightingale, C. H. (2012). Segregation: A global history of divided cities: University of Chicago Press.
   31. Oka, M., & Wong, D. W. (2014). Capturing the two dimensions of residential segregation at the neighborhood level for health research. Frontiers in public health, 2, 118.
   32. Reardon, S. F., & O’Sullivan, D. (2004). Measures of spatial segregation. Sociological methodology, 34(1), 121-162.
   33. Sager, L. (2012). Residential segregation and socioeconomic neighbourhood sorting: Evidence at the micro-neighbourhood level for migrant groups in Germany. Urban Studies, 49(12), 2617-2632.
   34. Smith, T., Nelischer, M., & Perkins, N. (1997). Quality of an urban community: a framework for understanding the relationship between quality and physical form. Landscape and Urban planning, 39(2-3), 229-241.
   35. Tammaru, T., Marcin´ Czak, S., Aunap, R., van Ham, M., & Janssen, H. (2020). Relationship between income inequality and residential segregation of socioeconomic groups. Regional Studies, 54(4), 450-461.
   36. Villaça, F. (2011). São Paulo: urban segregation and inequality. Estudos Avançados, 25, 37-58.
   37. White, M. J. (1983). The measurement of spatial segregation. American journal of sociology, 88(5), 1008-1018.
   38. Wong, D. W. (2003). Implementing spatial segregation measures in GIS. Computers, Environment and Urban Systems, 27(1), 53-70.