پیدایش یک حاشیۀ شهر بر پیکر کلان‌‌شهر مشهد: تحلیلی جامعه‌شناختی- اقتصادی از فرایند شکل‌گیری محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد

نوع مقاله : پژوهشی-مطالعه موردی

نویسندگان

• احمد رمضانی فرخد ¹
• حسین اکبری ²
• مجید فولادیان ³
• میثم موسایی ⁴

¹ دانشجوی دکتری جامعه شناسی و توسعه اقتصادی/ گروه علوم اجتماعی . دانشگاه فردوسی

² حسین اکبری. دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

³ گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد.

⁴ گروه علوم اجتماعی. دانشگاه تهران

https://doi.org/10.22067/jgusd.2022.72270.1098

چکیده

حاشیۀ شهر مشهد مجموعه‌ای از مراکز جمعیتی است که طی سال‌ها پیرامون کلان‌شهر مشهد گسترش یافته است و معضلات گوناگونی را برای کلان‌شهر مشهد پدید آورده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر با هدف بررسی جامعه­شناسی اقتصادی فرایند شکل­گیری و تدوام محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محلات حاشیه­نشین، با استفاده از رویکرد تفسیری و روش تحقیق کیفی و بر پایۀ مطالعه اسناد و مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختاریافته با 21 نفر از نخبگان، ساکنان و مطلعان از محلۀ قلعه‌خیابان انجام شده است. مصاحبه ها به روش نمونه گیری گلوله برفی و تا رسیدن به اشباع نظری انجام شده است. نتایج تحقیق استخراج 82 مقوله فرعی، 28 زیر مقوله و 10مقوله اصلی را نشان داد. نتایج نشان داد سیاست‌های دولت، سیاست‌های مدیریت شهری، سیاست‌های آستان قدس و وجود روستای قلعه خیابان بسترهای لازم جهت شکل گیری اولیه محله قلعه خیابان را آماده نموده است. در مراحل مختلف تاریخی و به‌‌دلیل تحولات و سیاست‌های اصلاحات ارضی، جنگ در افغانستان، سیاست‌های قلع مدیریت شهری و ادغام نشدن طردشدگان در اجتماع و اقتصاد شهر مشهد، باعث ایجاد و تقویت موج‌های مهاجرتی گروه‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف مانند افغان ها، چلوها، بلوچ ها، بیکاران و مطرودین شهری به محله قلعه خیابان شده و در کنار گسترش خشکسالی در سایر نواحی کشور، وجود گمنامی، وجود پیوندهای خویشاوندی با ساکنین یا مهاجرین پیشین و گسترش مشاغل غیررسمی و ایجاد یک زیست بوم اقتصادی ادغام نشده در اقتصاد شهری، موجب تداوم و تثبیت حاشیه‌نشینی و در نهایت شکل گیری یکی از مهمترین محلات حاشیه شهر مشهد شده است.

کلیدواژه‌ها

• تحقیق کیفی
• حاشیه‌نشینی
• شکل‌گیری
• شهر مشهد
• محلۀ قلعه‌خیابان

عنوان مقاله [English]

Emergence of a marginalized area on the body of Mashhad metropolis; Sociological-economic analysis of the process of formation of the Qala-e-Khiaban neighborhood

نویسندگان [English]

• ahmad Ramezani farokhad ¹
• Hossein Akbari ²
• Majid fouladiyan ³
• Meysam Mousaaei ⁴

¹ PhD Student in Sociology and Economic Development / Department of Social Sciences. Ferdowsi University

² Associate Professor of Sociology, Department of Social Sciences, Faculty of Humanities and Literature Ferdowsi University of Mashhad,Iran

³ Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad

⁴ Department of Social Sciences. University of Tehran

چکیده [English]

The outskirts of Mashhad are a collection of population centers that have expanded around the metropolis of Mashhad over the years. Which have created various problems for the metropolis of Mashhad; According to this, the present study was conducted with the main purpose of a sociological study of the process of formation and continuation of the Qala-e-Khiaban neighborhood in Mashhad as one of the essential informal settlements

This research was conducted using an interpretive approach and qualitative research method and based on in-depth semi-structured interviews with 21 elites, residents, and informants from the Qala-e-Khiaban neighborhood. Data were collected using the snowball sampling method until the researcher reached theoretical saturation. Thematic analysis of the data collected in this research has confronted us with 82 sub-categories, 28 sub-categories, and 10 main categories.

The results showed that the policies of the government, the policies of urban management, the policies of Astan Quds, and the existence of the village of Qaleh-e-Khayban had prepared the necessary conditions for the initial formation of the neighborhood of Qaleh-e-Khayban. At different historical stages and due to developments and land reform policies, the war in Afghanistan, policies of destruction by the city administration, and the non-integration of excluded people in the society and economy of Mashhad have created and strengthened the migration of social and economic groups to Qala-e-Khayban neighborhood. Along with the spread of drought, the existence of anonymity and kinship ties and the expansion of informal jobs have led to the continuation and consolidation of marginalization and ultimately the formation of one of the most important suburbs of Mashhad.

کلیدواژه‌ها [English]

• Marginalization
• Formation
• Qala-e-Khayaban neighborhood
• Mashhad
• Qualitative research

مراجع

1. احمدیان، م. ع. (1382). حاشیه­نشینی: ریشه­ها و راه‌حل­ها. اندیشۀ حوزه، (43 و 44)، 277-295.

2.    احمدی‌پور، ز. (1374). حاشیه‌نشینی در بخش مرکز شهر کرج. مجلۀ رشد آموزش جغرافیا، 38.

3. ارشاد، ف.، و حزباوی، ع. (1384). بررسی برخی انگیزه‌های تمایل به برون‌کوچی از شهر اهواز. مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، 6(2)، 107-120.
4. اساس شهر شرق، مهندسان مشاور. (1391). طرح تفصیلی شهرک شهید باهنر: مطالعات پیش‌نیاز تدوین الگوی توسعه، مشهد: طرح مطالعاتی شهرداری مشهد.

5.    اکبری، ا.، و قربانی، ا. (1399). بررسی و تحلیل دلایل حاشیه‌نشینی در شهرستان زاهدان (مورد مطالعه: مناطق شیرآباد و کریم آباد). نشریۀ علمی دانش انتظامی سیستان و بلوچستان، 11(36)، 41-57.

6. اکبری، ح. (1394). آسیب‌ها و نابهنجاری­های محلات شهر مشهد. مشهد: طرح پژوهشی شهرداری مشهد.
7. بهمنی، س.، و ملتفت، ح. (1399). مطالعۀ داده‌بنیاد پیدایش حاشیه­ها بر پیکر کلان‌شهر اهواز. فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، 2(3)، 86-114.
8. پیران، پ. (1373). آلونک­نشینی در ایران: دیدگاه‌های نظری. مجلۀ اطلاعات سیاسی-اقتصادی، 4، 94-101.
9. حسین‌زاده یزدی، س.، و یعقوبی، ع. (1399). بررسی علل و پیامدهای حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرهای کشور (بررسی موردی: حاشیه‌نشینی در کلان‌شهر مشهد). فصلنامۀ راهبرد توسعه، 64، 32-66.
10. رمضانی فرخد، ا. (1397). تحلیل جامعه‌شناختی علل ناکارآمدی سیاست‌های حاشیه‌زدایی در شهر مشهد و ارائۀ الگوی مداخلۀ کارآمد. مجلۀ راهبردی پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر.
11. زاهد زاهدانی، س. س. (1369). حاشیه­نشینی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
12. شریعت‌زاده، م. (1382). ساختارهای مورد نیاز جهت مهار و سازماندهی حاشیه­نشینی در ایران. مقالۀ ارائه‌شده در مجموعه‌ مقالات حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
13. شریفی پستچی، م.، جوان، ج.، شایان، ح.، و رهنما، م. ر. (1394). تحلیل علل جمعیت‌پذیری روستاهای حریم مادرشهرها با استفاده از تحلیل عاملی (مطالعۀ موردی: قلعه‌خیابان مشهد). مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 4(1)، 15-28.
14. فاطمی امین، ز. (1397). تحلیل نهادی–ساختاری خروج نخبگان از کشور. رسالۀ دکتری جامعه‌شناسی،. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
15. فولادیان، م.، و رضایی بحرآباد، ح. (1398). نگاهی به آسیب­های اجتماعی و جرائم در حاشیه شهر مشهد و بررسی عوامل تسهیل­کنندۀ آن. جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران، 8(1)، 1-27.
16. محسنی، ر. ع. (1389). مسئلۀ حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی با تأکید بر توانمندسازی آن (مطالعۀ موردی: حاشیه نشینان شهر گرگان). فصلنامۀ علمی- پژوهشی جغرافیای انسانی، 2(4)، 133-152.
17. محمدپور، ا. (1392). روش تحقیق کیفی ضد روش 2. تهران: جامعه­شناسان.

18.     محمد، ع. ر.، و مطیعی لنگرودی، س. ح. (1387). ارتباطات مرکز و پیرامون شهر و روستا. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه پیام نور.

19. مرکز آمار ایران. (1335). کتاب سال آمار. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
20. مرکز آمار ایران. (1354). کتاب سال آمار. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
21. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. تهران: مرکز آمار ایران.

22.     موحد، ع.، و ظریفی، ک. (1391). بررسی ابعاد اقتصادی/ اجتماعی و کالبدی هشت منطقۀ حاشیه‌نشین شهر. مشهد: اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.

23. مولوی، ع. ح. (بی‌تا). پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی (جلد اول). مشهد: ذیل خیابان.
24. نجف‌زاده، ع. (1388). اقلیت‌ها، اقوام و گروه­های مهاجر ساکن مشهد به انضمام گزارش­های یوسف خان هراتی. مشهد: طرح پژوهشی مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
25. نجف‌زاده، ع. (1392). گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون. مشهد: انتشارات مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.

 

26. M. J., Glazebrook, D., Jamshidiha, Gh. Mahmoudian, H., & Sadeghi, R. (2005). Return to Afghanistan? A study of Afghans living in Mashhad, Islamic Republic of Iran. Kabul: Afghanistan Research and Evaluation Unit.

27. Bühn, A., Schneider, F. (2011). Corruption and the shadow economy: Like oil and vinegar, like water and fire? International Tax and Public Finance, 19, 179-194.

• Clinard, M. B. (1966). Slum and community development. New York: The free Press.

29. Fegue, C. (2007). Informal settlements’ planning theories and policy making in sub-saharan Africa–from ‘site to ‘people’: A critical evaluation of operations ‘Murambatsvina’ and ‘Garikai’ in Zimbabwe. International Journal of Sustainable Development and Planning, 2(4), 445-460.
30. Johnson, Ch. (2004). Afghanistan. UK: Oxfam GB.
31. Schwarzer, R., Hahn, A., & Schröder, H. (1994). Social integration and social support in a life crisis: Effects of macrosocial change in East Germany. American Journal of Community Psychology, 22, 661-683.

32. Sen, A. (2000). Social exclusion: Concept, application, and security. Office of Environment and Social Development Asian Development Bank.33. Townsend, P. (1979). Poverty in United Kingdom: A survey of household resources and standards of living. England: Penguin Books Ltd, Middlesex.

• Zhang, L. (2011). The political economy of informal settlements in post-socialist China: The case of Chengzhongcun(s). Geoforum, 42(4), 473-483.